raktim pariwar( रक्तिम परिवार)

• जीवन शर्मा
  

सौन्दर्य मैदानभित्रका दुइटा मुख्य फाट भनेका मानव निर्मित सौन्दर्य र प्राकृतिक सौन्दर्य हुन् । प्राकृतिक सौन्दर्य मानव अनुभूतिजन्य हुन्छ । त्यो कति बेला अत्यन्तै सुन्दर देखिन्छ त कति बेला वेस्वाद अनाकर्षक र अपि्रय प्रतीत हुन्छ । मानवीय मनोदशाअनुरुप प्राकृतिक सौन्दर्य्र मानव ह्दयभित्र प्रक्षेपित हुन्छ । बाहिर टाढाबाट हेर्दा प्राकृतिक छटा जति राम्रो र आकर्षक देखिन्छ त्यहीँ भित्र प्रवेश गरेर अनुभूत गर्दा त्यो ठीक उल्टोरुपमा प्रस्तुत हुन पनि सक्छ । उदाहरणका लागि हिमाल टाढाबाट हेर्दा अत्यन्तै नेत्रपि्रय हुन सक्छ तर त्यहाको जीवन अवस्था र त्यहीँ गएर बस्दाका क्षणहरु अत्यन्तै कस्टसाध्य हुन्छन् ।
समुद्री ज्वारभाटाहरु टाढाबाट हेर्दा अत्यन्तै सुन्दर देखिन सक्छन् । तर त्यसको वेगबाट उत्पन्न हुने परिणाम कति प्रलयकारी हुन्छ त्यसको कल्पना गर्दा आङ सििर· हुन्छ । समुद्री आधीपछि समुद्रका किनारहरुका संरचनाको दूरावस्थाले जो कोहीको मन पनि उराठलाग्दो र विदीर्ण हुन्छ । प्रकृति हेर्दा सामान्यतया जति सुन्दर देखिन्छ कहिले काहीँ त्यसको स्वभाव अत्यन्तै उज्जण्ड र ध्वंसात्मक हुन्छ । दृष्यावलोकनका लागि प्रकृतिभित्र गहनतम आनन्ददायक गुण अन्तर्निहित हुन्छ जसका कारणले मानिसहरु त्यसप्रति अत्यन्तै आकर्षित हुन्छन् नजिकिन्छन् र आह्लादित हुन्छन् । तर त्यसको ध्वंसात्मक चरित्र भयावह हुन्छ । विभत्सीकरण ज्वारभाटाको चरित्र हो । आÇनो स्वभावअनुसार सुनामीले प्राकृतिक वा मानव निर्मित संरचनाहरु ध्वस्त पार्छ । त्यही ध्वंसात्मक चरित्रभित्र उसको सुन्दरता छिपेको हुन्छ । प्रकृतिको आखाबाट हेर्दा जुन सुनामीबाट सबभन्दा बढी भौतिक संरचनाहरु ध्वस्त हुन्छन् शायद त्यही सुनामी नै अति सुन्दर मानिन्छ । आकासबाट उत्पन्न हुने चट्ऽाङबाट मानिसमाथि पर्ने बज्रपात कति भयावह हुन्छ तर त्यसको त्यो स्वभावका कारणले उसको सौन्दर्यात्मक मुल्य नस्ट हुदैन । आफू सुरक्षित ठाउमा बसेर ती प्राकृतिक गतिविधि नियाल्दा मानिसलाई उच्चतम आनन्दको अनुभूति हुन्छ । तर प्रकृतिबाट यथेष्ट मात्रामा यस्तोप्रकारको आनन्द प्राप्त गर्न मानिस मानसिक तनावबाट मुक्त हुनु जरुरी हुन्छ । मानसिकरुपबाट तनावमुक्त हुन मानिसका न्युनतम आधारभूत आवश्यकताहरु पूरा हुनु जरुरी हुन्छ । यस अर्थमा प्रकृतिबाट प्राप्त हुने आनन्दसग पनि मानिसको वर्गीय स्थिति जोडिन पुग्छ ।
मानिसको सुन्दरता अनुभूति गर्नेे मनोदशालाई उसको वर्गीय स्थिति र जीवनदशाले प्रभाव पार्दा उही प्रकृति पनि कसैलाई मनोरम र कसैलाई बिना अर्थको वा कहिलेकाही रिस उठ्नेखालको देखिन्छ । वर्गीय समाजमा हरेक चीजमाथि वर्गीय प्रभाव परेकै हुन्छ । प्राकृतिक सुन्दरताको अनुभूति गर्ने सवालमा त वर्गीय प्रभाव पर्छ भने मानव निर्मित कलाभित्र त्यो ´न् कैयौ गुणा बढी हुनु स्वाभाविकै हो । चाइनाको ग्रेट वाल भनौ वा इजिप्टको पिरामिड प्रुान्सको एफेल टावर भनौ या बेबिलोनको हेि·· गार्डेन सबैका पछाडि कुनै न कुनै रुपमा वर्गीय स्वार्थ छिपेकै हुन्छ । पुजीपति वर्गले आफूलाई हित हुने प्रकृतिका संरचनाहरु निर्माण गर्छ र तिनलाई सबैका निम्ति हो भनेर प्रचार गर्छ । तर सर्वहारा वर्गले आÇनो ध्येय लुकाउदैन र उद्घोष गर्छ ः हामी आÇनो वर्गका निम्ति आÇनै संसार निर्माण गर्छौ । जुन सौन्दर्य पुजीपति वर्गले आÇनो वर्गीय स्वार्थका लागि निर्माण गरेको हुन्छ त्यसलाई सर्वहारा वर्गले या त आÇनो वर्गीय स्वार्थअनुरुप रुपान्तरित गरेर संरक्षण गर्छ या त त्यसलाई इतिहासको पानामा सीमित गरिदिन्छ । तसर्थ सौन्दर्य बोधभित्र कुनै न कुनै रुपमा आर्थिक जीवनको प्रभाव परेकै हुन्छ ।
सौन्दर्य वस्तुगत सत्तामा आधारित हुने हुनाले सामाजिक उत्पादनसग सौन्दर्यको प्रगाढ सम्बन्ध हुन्छ । जब�ँजब सर्वहारा वर्ग सचेत हुदै गयो तबँतब यसले आÇनो वर्गीय संस्कृतिको पहिचान निर्माण र विकास गर्दै गयो । अहिले संसारभरि सुस्पष्टरुपमा दुईथरिका संस्कृतिहरुको निर्माण र विकास भैरहेको छ । तदनुसार सौन्दर्य शास्त्र पनि दुई वर्गमा विभक्त छ । माक्स्रवादको विकाससगँसगै सर्वहारा वर्गले सचेत र व्यवस्थितरुपमा आÇनो कला साहित्य संस्कृति र सौन्दर्यात्मक मुल्यको विकास गर्दै आएको छ । सर्वहारा वर्गको साहित्य र सृजना जति बढी सुन्दर हुन्छ पुजीपति वर्गलाई त्यो त्यति नै बढी असह्य हुन जान्छ । चेर्निसेब्स्कीको उपन्यास æके गर्नेÆमाथि जार सरकारले प्रतिबन्ध लगायो र यसका लेखकलाई साइबेरिया निस्कासन गर् यो । विश्वका कैयौं तानाशाहहरुले सर्वहारा वर्गका लेखकहरुलाई फासी दिएका उदाहरणहरु ताजै छन् । नेपालमा पाचायतकालमा गरीब दुखीको पक्षमा लेखिएका कैयौ पुस्तकहरु प्रतिबन्धित थिए । रक्तिम परिवारका गीतहरु सुन्न प्रतिबन्ध थियो । ती गीत सङ्गीत साहित्य र कला गरीब दुखी किसान ज्यामी र सर्वहारा वर्गका लागि सौन्दर्यात्मक दृष्टिले उच्च मुल्यका थिए भने तिनै सांस्कृतिक सामाग्रीहरु सामन्त वर्गका लागि असह्य र अत्यन्तै अपि्रय बन्न पुगे । त्यसैले सौन्दर्य वर्गीय हुन्छ भन्ने कुरा छर्ल· छ ।
पुजीपति वर्गीय कला साहित्य र संस्कृति रुपका दृष्टिले अहिले निकै आकर्षक देखिन सक्छ । उनीहरु एउटा सांस्कृतिक सामाग्री निर्माण गर्न लाखौ करोडांै रुपियाँ खर्च गर्छन् । त्यो धनको बलमा उनीहरुले चक्ष्ापि्रय कर्णपि्रय र मनमोहक सौन्दर्य सामाग्रीहरु सृजना गर्दछन् । अत्याधुनिक प्रविधि पनि उनीहरुसगै हुन्छ । तर सर्वहारा वर्गले बुड्ढनैपर्ने कुरा के हो भने पुजीपति वर्गले आÇनो वर्गहितका लागि तयार पारेका कला सामाग्रीहरु जति बढी आकर्षक देखिन्छन् सर्वहारा वर्गका लागि ती त्यति नै बढी विषयुक्त र खतरापूर्ण हुन्छन् । आर्थिकरुपले विपन्न अवस्थाबाट सृजना गरिएका हुनाले सर्वहारा वर्गका सांस्कृतिक सामाग्रीहरु रुपका दृष्टिले पुजीपति वर्गका भन्दा कम आकर्षक देखिन सक्छन् । तर ती सर्वहारा वर्गका लागि अमृत तुल्य हुन्छन् । त्यसैले सर्वहारा वर्गले आÇनै वर्गका कला साहित्य र संस्कृतिको अवलम्बन गर्नु उपयुक्त हुन्छ । पुजीपति वर्गले अरबौ रुपियाँ खर्च गरेर आÇनो वर्ग पक्षीय कला÷साहित्यको सृजना विकास र प्रचार प्रसार गर्छ भने सर्वहारा वर्गले पनि आÇनो सम्पूर्ण शक्ति लगाएर आÇनै कला÷संस्कृतिको विकास गर्नु जरुरी छ । अथक मिहिनेत अनवरत प्रयत्न र कडा सङ्घर्षर् ारा मात्र त्यो काम अगाडि बढाउन सम्भव हुन्छ । सर्वहारा वर्गका स्रष्टा उनीहरुलाई सहयोग गर्ने सचेत व्यक्तित्वहरु तथा सङ्घ÷ संस्थाहरु र आम दर्शक तथा श्रोताहरुको सामुहिक प्रयत्नबाट मात्र जनताका कला÷साहित्य तथा संस्कृतिहरुलाई माथि उठाउन सकिन्छ । सर्वहारा वर्गका कलाकार साहित्यकार र सांस्कृतिककर्मीहरुले पनि अहोरात्र खटेर जनताका लागि रुचिपूर्ण र आकर्षक सामाग्रीहरु तयार गर्न जरुरी छ । खाए खान्छन् नखाए घिच्छन भने जस्तो गरेर सर्वहारा वर्गको नाममा जस्ता पाइ तेस्ता सृजनाहरु तयार गर्नु राम्रो हुदैन । सर्वहारा वर्ग आफै सङ्गठित हुन त्यसको वरिपरि आम जनसमूहलाई गोलबन्द गर्न र सबैलाई जनवादी आन्दोलनमा अगाडि बढाउनका लागि उच्च सौन्दर्यात्मक मुल्य भएका सर्वहारा वर्गका कृतिहरु तयार गर्नु आजको युगीन दायित्व हो । यसले निर्णायक लडाईका लागि अहिलेको अवस्थामा गोला बारुदले भन्दा बढी काम गर्न सक्नेछ । यस्तै सृजनाह�रु सर्वहारा वर्गका अहिलेका उच्च सौन्दर्य मुल्य भएका सृजनाहरु हुन ।